Я быў даверлівым школьнікам, які рос у дзевяностыя, у часы, калі хваля спешнай беларусізацыі з ног да галавы абдала маё пакаленне. Таму для многіх з нас досыць натуральна ўспрымалася наяўнасць вакол беларускай мовы і культуры.

Мы чыталі ў падручніках гісторыі, нам расказвалі на ўроках літаратуры, маўляў, беларускі народ жыў-цярпеў, беларускі народ пакутаваў, а потым паўстаў, змагаўся, тады яго закулі ў путы, але ён брыкаўся і паўставаў зноў і зноў… Гэткія аповеды да нейкага часу спрацоўваюць, пакуль не пасталееш, і ў нейкі момант падлеткам пачынаеш штораз часцей сутыкацца з "народам" за межамі сям'і, школы і двара з аднагодкамі. Раптам ловіш сябе на думцы: а гэта дакладна гэты народ мучыўся, скідаў кайданы і мкнуўся да свабоды? — нешта не вяжацца. Бо і штодзённасць твая не тое каб надта свабодная, прынамсі з незалежнай прэсы, якая ў 90-я ды 2000-я гады легальна прадавалася ў шапіках па ўсім горадзе, гэта ніяк не вынікала, да таго ж, Беларусь наогул нейкая не такая, як спадзяваліся нашыя айцы-заснавальнікі нацыі ў першай траціне 20-га стагоддзя. Што хаваць, нейкая скрозь руская Беларусь. А ўжо калі сацыяльны аспект калупнуць і пытанні дабрабыту — карацей, мне, дзевяцікласніку, было відавочна, што народнае змаганне не скончанае, пра перамогу можна толькі марыць. Але колькі тых, каго гэта напраўду турбуе, і дзе яны?

Тады неакрэплы юначы розум працінае страшны сумнеў: а ці паўставаў насамрэч наш народ калі-небудзь у гісторыі, ці жадаў чагось, ці здзяйсняў што-небудзь разам? Бо рэчаіснасць да 2020 году настойліва спрабавала пераканаць цябе, што ніхто ніколі тут не мысліў сябе супольнасцю, грамадства як такога няма, ёсць выпадковыя людзі, якія апынуліся ў контурах БССР пасля развалу саўка. І хоцькі-няхоцькі ў такое верылася і так бачылася. Таму з гадамі ты патроху надзімаеш і высцельваеш мякенька сваю ўласную троху рамантычную, але не нудную бурбалку, якая налічвала некалькі дзясяткаў сяброў, знаёмых і таварышаў. Менавіта таму падзеі 2020-га сталіся такой нечаканасцю для многіх.

Знянацку выявілася: супольнасць існуе, людзі могуць мабілізавацца, калі сыдуцца зоркі, кожны, робячы маленькі ўнёсак у агульную справу, можа далучыцца — і не проста можа, а без запрашэнняў і дадатковай прыкормкі бярэ і далучаецца. Усеабдымная надзея, натхненне і жаданне “людзьмі звацца”, як у амаль спарахнелых радках Янкі Купалы, пачалі магічным чынам увасабляцца ў дзеі. Не ведаю, ці пашчасціла нашым класікам, айцам (ці хутчэй прадцечам) нацыі стаць сведкамі чагосьці падобнага, убачыць плён сваёй працы, ці яны пісалі, звяртаючыся не да сваіх сучаснікаў, а да нас, будучых, гукалі навослеп, авансам, напавер? У кожным разе, менавіта ў 2020 годзе я сам зведаў, што такое “народ паўстае”.

У самыя першыя дні пасля “выбараў” размаўляў са старэйшай жанчынай, калі ўвесь Менск гудзеў, выбухаў, захлынаўся ў машынных сігналах, бурапеніў заблакаванымі вуліцамі. Велічна і страшна. Яна, уражаная, з вільготнымі вачыма і камяком у горле, гаварыла: вось яно, вось тое, чаго мы так чакалі ўсе 90-я.

Узнёсласць і боль, узрушэнне, якое амаль немагчыма апанаваць. Перад табой тое, на што ўжо не было надзеі, вера была страчаная, чаканні свядома забітыя, жыццёвы позірк наўмысна адведзены ў іншы бок, каб не злавіць чарговы расчаравальны эпізод. Паводле ўсёй папярэдняй логікі, гэтага не мусіць адбывацца, не мусіць быць. Але яно тут і цяпер. Яно асляпляе фактам свайго ёсць. Ты затрымліваеш дыханне. Хочацца на злом галавы кінуцца ў вір падзей і адначасова замерці, стаіцца, каб не спудзіць.

Пасля гэтага я паверыў у магчымасць усяго нашага міфа ад Багушэвіча да Караткевіча, ад Цёткі да Ніны Багінскай. І цяпер надзея для мяне не абстракцыя, я бачыў ейнае фізічнае ўвасабленне, я ведаю ейны водар, я знаю яе на дотык. Здарылася тое, чаго не мусіла быць, а значыць, яно магчымае зноў.

Сёння нам невядома, якім будзе другое прышэсце новага Шанцу, вакна магчымасцяў — называйце як хочаце. У якім абліччы ён аб’явіцца? Можа, тыя, праз каго і для каго ён надыдзе, будуць зусім іншымі, юнымі, будуць мне асабіста недаспадобы, можа, яны ўжо нават не будуць здагадвацца, што руіны беларушчыны, на якіх яны выраслі, даўно аплеценыя рускамірскім уедлівым плюшчом. Але я веру ў жыццёвую сілу, моц маладосці, якая сама сабой высякае іскры і спальвае тую самую крыўду з верша Янкі Купалы “А хто там ідзе?” — і тады на свет выходзіць праўда.

Я мрою апынуцца на месцы той жанчыны, каб глядзець і паўтараць: вось яно, вось тое, чаго мы чакалі ў 2020-м. І дачакацца.

………………………..

На жаль, пакуль гэта мроі. Пратрымаўся я ў Беларусі да сярэдзіны 2023 году, вынесла ў Польшчу. Гісторыя банальная сваёй сярэднестатыстычнасцю. І няважна колькі нас такіх, 100 тысяч ці паўмільёна. Мы такія таксама ёсць, незалежна ад таго, ці заўважаюць нас у краінах перабывання, і ці памятаюць на радзіме.

Хваля новай эміграцыі, карыстаючыся дасягненнямі сучаснай цывілізацыі, нібы спрабуе падмануць час і прастору. Мы не да канца адсутныя ў РБ, але і наша прысутнасць у межах новых дзяржаў фрагментарная. Нібы дома, пад промнямі Горада Сонца, наш калектыўны здымак, калісьці спехам зроблены на Polaroid, паволі выцвітае, а той, які толькі што выскачыў пасля шчаўчка на новым месцы — колькі ты ім не матляй — ніяк да канца не праяўляецца.

Нехта з’ехаў амаль пяць гадоў таму, прадаў маёмасць, вывез сям’ю, і ягоныя абрысы ўжо амаль не чытаюцца на той фотцы. Іншыя заўжды на сувязі з вялікай зямлёй, прымаюць гасцей. А ёсць тыя, хто, рызыкуючы, самі наведваюцца ў напаўзабраны край.

Надоечы падчас гутаркі за кавай адна сяброўка працытавала нашага агульнага прыяцеля, маўляў, усім эмігрантам ужо цяпер варта прыглядацца да мясцовых могілак і выбіраць, дзе менавіта мы хочам быць пахаваныя, будзе гэта Варшава, Вільня, Берлін…

Адразу згадалася грунтоўная энцыклапедыя “Кніга могілак. Беларускія пахаванні ў свеце” Наталлі Гардзіенкі і Лявона Юрэвіча. Кніга выйшла ў канцы 2023 году дзякуючы Беларускаму інстытуту навукі і мастацтва (БІНіМ), што быў заснаваны ў ЗША ў 50-я гады яшчэ старой беларускай, паваеннай, эміграцыяй. Людзьмі, якія з уласнага досведу дазнаюцца, што такое паміраць на чужыне.

У 600-старонкавым даведніку дбайна сабраныя каляровыя фотаздымкі разнамоўных стракатых беларускіх магіл з 13 краін, ад Аўстраліі і Чылі да Вялікабрытаніі і Швецыі. Побач з выявамі — біяграмы пахаваных, у кагосьці пару радкоў, у кагосьці абзацы. У кнізе няма звестак з Польшчы, Літвы і Расеі, а менавіта ў глебах гэтых краёў нас ляжыць бадай найбольш. Невядома, ці наогул рэальна апісаць і падлічыць, колькі беларусаў расцярушана па свеце, выкінута не па сваёй волі вонкі нават за апошнія 100—150 гадоў.

Дык вось кажуць: ужо цяпер выбірай сабе могілкі.

Мы далей перакідваліся лянівымі развагамі, і выявілася, што далёка не ўсе хочуць ляжаць у чужой зямлі, і калі сапраўды ёсць выбар, то выбіраюць быць пахаванымі ў сваёй краіне. Пры гэтым часам рэч не ў тым, што ў Беларусі жывуць родныя, сябры, не ў жаданні быць побач з продкамі, а проста — “хачу ляжаць дома”. Натуральна, што для ладнай часткі людзей гэтае пытанне наогул глупства і вялікага значэнне не мае, але імі акурат потым і зоймуцца даследчыкі і энцыклапедысты, калі будзе рыхтавацца 5-ы ці 10-ы том “Кнігі могілак”.

Таму калі ў мяне пытаюцца, ці ёсць у эмігрантаў (перадусім палітычных) надзея на вяртанне, я заўсёды з пэўнасцю адказваю — безумоўна, ёсць. Тут я поўны аптымізму.

Бо гэта раней фактычна не было магчымасці вярнуць цела на радзіму, ці то дорага, ці то доўга, і тэхналогіі не дазвалялі, дый наогул межы закрытыя, усе люкі падлодкі СССР задраеныя. Таму бальшыня наогул наўрад мела хоць якія звесткі, ці ёсць куды везці, ці на той радзіме штосьці захавалася, ці засталіся яшчэ тыя вясковыя клады або цвінтар пры царкве ў мястэчку, ці не зруйнавана ўсё вайной, ці не заараныя магілы.

Але сёння, прынамсі пакуль што, рэпатрыяцыя цела ў Беларусь цалкам рэальная рэч. Сапраўды, танней выпраўляцца ў апошні шлях з якой Польшчы ці Літвы, але ўсё магчыма, проста трэба адкласці ад адной да некалькіх тысячаў еўра. Або ў выпадку чаго папрасіць сяброў ды родных скінуцца.

Выявілася, што для мяне самога пытанне з месцам пахавання досыць прынцыповае. Чаму “выявілася”? Бо насамрэч дагэтуль я пра такое не задумляўся і нават сам сабе здзівіўся з гэтай нагоды. А не задумляўся я, бо мне здавалася натуральным і відавочным, што я маю спачываць дзесьці на прасторах сінявокай, над якой пралятае крыклівая гусь і віхор енчыць страшна, але гэтак міла майму сэрцу.

Пытанне нават не столькі ў тым, дзе канкрэтна ляжаць. Вядома ж, было б някепска нагнаць рамантычнага пафасу і знайсці для тленнага цела файнае месцейка. Тарас Шаўчэнка ў перакладзеным Янкам Купалам вершы “Заповіт” пісаў — “Як памру я, пахавайце на Ўкраіне мілай”. Там і пра стэп, і пра курган, і пра бурлівы Дняпро ёсць.

Філосаф, паэт Ігнат Канчэўскі aka Абдзіраловіч прасіў не хаваць яго на “цмантары”, а лепей дзесьці “пры дарозе, на вярху зялянавай гары…” Ларыса Геніюш, якая пасля вайны выжыла ў сталінскіх лагерах, пісала, каб пахавалі яе ў родным дубовым “гаі, дзе зялёна кругом, зялёна”.

У школьныя часы мне пашчасціла трапіць на літаратурныя майстар-класы па выніках конкурсу “Дзень зямлі”, які ладзіў Зялёны крыж. Адна з канкурсантак прайшла з вершам, які пачынаўся словамі “Пахавайце мяне па-над Віліяй…” Хаця насамрэч няма пэўнасці, што менавіта так усё гучала, але менавіта ў такім выглядзе радок трапна пацэліў у маё пафаснае маладое цела праз чорны дэрмацінавы плашч. Дык вось, някепска было б па-над Нёманам, бо і па мячы і па кудзелі продкі мае — з Панямоння. І няхай бываў я там лічаныя разы, усё адно стаўлюся да тых мясцін як да зямлі абяцанай. Зрэшты, калі адкінуць усе гэтыя юначыя гулі, то мяне задаволіць любое неблагое дрэўца пад Менскам ў строга акрэсленым раённымі ўладамі месцы. А як што якое, то любы пляцык зямлі на прасторах РБ мне таксама пасуе.

Гэта быў пункт першы майго запавету. Другая і апошняя неад’емная ўмова — зрабеце надпіс на маім крыжы па-беларуску. Хачу, прашу, патрабую, благаю.

Дарагі вандроўнік, як будзеш праходзіць міма і ўбачыш, што на іншай якой мове напісана — тут жа падрапай ключом, перапраў перманентым маркерам, як няма — зрывай таблічку, адным словам, запавядаю ў скрайнім выпадку апаганіць маю магілу.

Мне са школьных гадоў было прыкра і сумна на могілках не ад таго, што там дзесьці нябожчыкі пад нагамі шапочуць, а таму што няважна кім і якім ты быў/была ў жыцці — ці любіў пачытаць для душы Алеся Разанава, ці размаўляў на трасянцы, рэдка выбіраючыся за межы раёну Камароўскага рынку ў Менску, ці, ездзіўшы на малую радзіму, ты пераключаўся з расейшчыны на мясцовую гаворку, каб не русіць і не раздражняць сваіх, ці ты выкладаў ва ўніверсітэце, ды хоць пісьменнікам, гісторыкам, мастаком і адраджэнцам ты можаш быць, але тут на “могілкавым кладзьбішчы” гэта ўсё сціраецца. Смерць у Беларусі — апрыёры рускамоўная.

Адваяваныя пры жыцці мову і нацыянальнасць табе яшчэ трэба адстаяць (адляжаць?) у смерці. Бо бюро “ритуальных услуг” падступна карыстаецца беларусамі ў горы, якім неяк недарэчы дый наогул няёмка напружваць рытуальшчыкаў, у якіх, бедненькіх, на кампутары няма "беларускага шрыфта", таму часовую таблічку яны зробяць па-нармальнаму, то бок, па-руску. “Но это же временно, потом будете ставить памятник, то напишете на мове, если захочете”. Потым часовае застаецца на гады, а тады ўнукі ці далёкія родныя, што спансуюць помнік, нават не задумляюцца на тэму, і ўсё ідзе паводле стандартнага стандарту. Ва ўсіх так, і няма чаго мудраваць.

Зусім свежы нядаўні прыклад: на Паўночных могілках Менску пахавалі геолага Радзіма Гарэцкага, які быў сынам аданага беларушчыне Гаўрылы Гарэцкага, аднаго з заснавальнікаў Беларускай акадэміі навук, рэпрэсаваным у 30-я гады, чалавекам, які прайшоў праз ГУЛАГ, прымусовыя працы і быў рэабілітаваны толькі ў 1958 годзе. Радзім Гарэцкі таксама быў пляменнікам класіка беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага, якога расстраляў НКВД у 1938 годзе. І вось мы маем — на часовым крыжы красуецца надпіс па-расейску “Гарецкий Радим Гаврилович”. Важна, што пры жыцці чалавек нават на другой дзяржаўнай прынцыпова насіў “беларусізаваны” варыянт свайго прозвішча, адрозны ад “Горецкий”, якім запісвалі ягоных бацьку і дзядзьку. Гэтая адна адзіная рыса, прыкмета — беларускае “аканне” — тое нямногае, што засталося спачыламу.

Адна з гераіняў паэтычнага зборніка Сяргея Прылуцкага “Нічога нястрашнага”, бабулька з Бучы, кожнага сустрэчнага просіць: …учора я памерла — закапайце мяне па-людску.

Дык вось, мне таксама хочацца па-людску. І ў смерці марыцца быць лепшым варыянтам сябе цяперашняга — дома і з беларускім надпісам на надмагіллі.